Sanskrit vyakaran

Monday, 18 April 2016

अभ्यास ९



   ( क  )  गुरु  ( गुरु,  वि ०, भारी,  बडा) , भानु ( सूर्य),   इन्दु  ( चन्द्रमा)  शत्रु ( शत्रु)  शिशु ( बालक) , वायु ( वायु) , पशु ( पशु )
तरु ( वृक्ष ), साधु ( सज्जन, सरल, अच्छा, निपुण  ) । काण  ( काना) , कर्ण ( कान ),  बधिर ( बहरा ),  पाद ( पैर) , खञ्ज ( लगड़ा ),   शब्द्  ( शब्द  ) ,  अर्थ ( अर्थ, धन,  प्रयोजन ), विवाद ( विवाद) । नेत्रम् ( आखँ) , तृणम् ( तिनका) , सुखम् ( सुख) , दुखम् ( दुख) , प्रयोजनम् ( प्रयोजन) ,  हसितम्( हँसना)  । प्रकृति ( स्वभाव ) ।
  ( २४ ) ( ग) अलम् ( बस, पर्याप्त, समर्थ, शक्त)  ।( १)   ।
सूचना  ( क)  गुरु -- साधु, गुरुवत्। काण -- विवाद, रामवत्  ।  नेत्र --- हसित, गृहवत् ।
प्रकति, मतिवत् ।
      व्याकरण  ( गुरु विधिलिंङ्ग, तृतीया अनुस्वार संन्धि)  ।
  १   शब्दरुप --- गुरु शब्द के पुरे रुप स्मरण कर ले । ( देखो शब्द  स ० ४ ) संक्षिप्त रुप लगाकर भानु आदि के गुरुवत रुप बनावें ।
सभी उकारान्त् पुलिंग शब्द गुरु के तुल्य चलेंगे । नियम   १६ इन शब्दो मे लगेगा ---- गुरु शत्रु, तरु । जैसे ----  गुरुणा, गुरुणाम्, शत्रूणा, शत्रूणाम्  ।
   २ . धातुरुप -- 'भू ' विधिलिङ् ( आज्ञा  या चाहिए अर्थ)  संक्षिप्त  एक ० द्वि ० बहु ०
भवेत् भवेताम् भवेयुः प्र० पु०
भवेः भवेतम् भवेत्    म ० पु०
भवेयम् भवेव  भवेम्   उ ० पु०
रूप  एत्  एताम्  एयु:  प्र ० पु ०
       ए   एतम्  एत    म ०  पु ०
      एयम्  एव  एम   उ  ० पु ०
संक्षिप्तरूप लगाकर पठ् आदि के रूप बनावे ।
जैसे --- पठेत्,  लिखेत्,  गच्छेत्,  पश्येत् ।
      कारक  ( तृतीया,  अनुस्वार संन्धि)
* नियम २८---- किम्,  कार्यम्, अर्थ, प्रयोजनम्  ( चारो प्रयोजन अर्थ मे हो तो)  के साथ तृतीया होती हैं ।जैसे  मूर्खेण पुत्रेण किम्,  किं कार्यम्,  कोsर्थ,  किं प्रयोजनम् ।
( मूर्ख पुत्र से क्या लाभ या क्या प्रयोजन)  तृणेन अपि कार्यं भवति ।
  *  नियम  २९  -- अलम्  ( बस, मत)  के साथ तृतीया होती हैं ।जैसे --- अल हसितेन ।
( मत हँसो) , अलं विवादेन ( विवाद  मत करो)  ।
*  नियम  ३०  --- ( येनाङ्गविकार)  शरीर के जिस अंग मे विकार से विकृत दिखाई पढ़े,
उसमें तृतीया होती हैं ।जैसे --- नेत्रेण काण ( एक आँख से काणा) , कर्णेन बधिरः ।
*  नियम  ३१ --( प्रकृत्यादिभ्य उपसख्यानम्) प्रकृति ( स्वभाव)   आदि क्रियाविशेषण शब्दो में तृतीया होती हैं ।
प्रकृत्या साधु ( स्वभाव से सरल)  सुखेन जीवति ।
दुखेन जीवति । सरलतया लिखति ।
*  नियम  ३२ -- ( संन्धि)  -- ( मोsनुस्वार)
पदान्त ( शब्द के अन्तिम ) म् के बाद कोई हल् ( व्यंजन)  हो तो म् को अनुस्वार (-) हो जाता हैं,  स्वर बाद में हो तो नहीं ।रामम् + पश्यति =रामं पश्यति।
रामम् + अपश्यत् = राममपश्यत् ।









No comments: